mirrored file at http://SaturnianCosmology.Org/ 
For complete access to all the files of this collection
	see http://SaturnianCosmology.org/search.php 
==========================================================
[1]Fries Genootschap / Frysk Genoatskip

Uit: _De Vrije Fries_ 28 (1926), 111-127.

Johan Winkler en het Oera-Linda-Boek
(een inleidende studie)

_Dr. M. de Jong Hzn_

Al mei it just net noflik hjitte,
Dat immen mei de roskaem pielt,
Dy wier is, scil him sizze litte,
As hy mar klear de wierheit fielt.
H.T. VAN WARNERS

In 1916 overleed te Haarlem op 75-jarige leeftijd de heer Johan
Winkler, bekend folklorist, van huis uit geneesheer, van 1865-75 als
zoodanig te Leeuwarden gevestigd, waar hij geboren was; beoefenaar van
de Friese taal en geschiedenis, in zijn Leeuwarder tijd
bestuurslid-bibliothecaris van het _Friesch Genootschap van Geschied-,
Oudheid- en Taalkunde_, de laatst overgeblevene van hen, die over de
wieg van het Oera-Linda-Boek gestaan hadden, als weleer de Pleiaden
over Klaasje Zevenster, onbewust van de herkomst van het wicht; hij
was getuige geweest van al de tobberij der eerste jaren, van de trage
groei van handschrift tot boek. En voor en na de uitgave had hij de
eerste schermutselingen over de echtheid meegemaakt en zich niet
onbetuigd gelaten.
Winkler's overlijden was een gebeurtenis voor het _Friesch Genootschap_
en voor allen, die in Frieslands verleden en Friese cultuur belang
stelden. In 1907 immers had Winkler bij het Genootschap in bewaring
gegeven een kistje, dat naar zijn zeggen de bescheiden bevatte, die de
openbaring zouden brengen van het geheim van het Oera-Linda-Boek.
Cornelis over de Linden, de Helderse meesterknecht aan de Marine-werf,
was volgens hem de vervaardiger niet.[2]1 Wie het dan wel was of
waren, zou uit de gedeponeerde stukken blijken .... na Winkler's dood.
Want pas dan, zoo had hij bepaald, zou het geheim ontsluierd mogen
worden.
Toen nu Winkler van deze aarde verscheiden was, werd het kistje in de
bestuursvergadering van 18 Maart 1916 geopend Het bleek te bevatten:
een aantal brochures, kranten, enz alle op het Oera-Linda-Boek
betrekking hebbende, en voorts een aantal brieven van verschillende
personen, de meeste van (p. 112) Verwijs, aan Winkler gericht,
benevens een memorie van Winkler's hand. In dit schrijven nu, dat de
sleutel tot het geheim moest bevatten, werd beweerd, dat de
vervaardigers van het Oera-Linda-handschrift waren: Dr. Eelco Verwijs
en zijn academievriend Ds. François Haverschmidt, van 1862-64
predikant bij de Ned. Herv. Gemeente aan Den Helder, daarna te
Schiedam, als Piet Paaltjens toen en later algemeen bekend.
Scheepstimmerbaas Over de Linden was naar de beschouwing van Johan
Winkler niet meer dan de handlanger dier beide heren geweest.
De opbrengst van het kistje was voor het Genootschapsbestuur een grote
teleurstelling. Wel is waar was reeds lang te voren bekend geworden,
welke personen Winkler op het oog had. In zooverre wist men dus,
hoeveel men te wachten had. De teleurstelling, waaraan Mr. Boeles in
_De Vrije Fries_ uiting gaf[3]2, was dan ook meer het gevolg hiervan,
dat men verwacht had - en met recht mocht verwachten - dat Winkler,
indien ook al geen positieve bewijzen, dan ten minste zoodanige
gegevens aan het licht zou brengen, dat zijn opvatting daardoor
hoogstwaarschijnlijk, althans aannemelijk gemaakt zou worden.
Dit nu is, we moeten het Mr. Boeles toegeven, niet geschied. De
gedrukte stukken brachten natuurlijk geen nieuws; de geschreven
stukken echter ook niet; de brieven van Verwijs schenen veeleer in
tegenspraak met Winkler's beweren; en de memorie van Winkler zelf. ...
ja, wat bracht die voor nieuws? In hoofdzaak slechts dit: Zij gaf de
_persoonlijke_ motivering van de mystificatie, die echter voor de
beide hoofdaanleggers niet dezelfde geweest zou zijn. Volgens Winkler
was het er Verwijs alleenlijk om te doen geweest, de toenmalige
archivaris van Leeuwarden, W. Eekhoff, die als geschiedschrijver van
Friesland en van Leeuwarden naam had, er in te laten lopen. Bij
Haverschmidt zou de bedoeling voorgezeten hebben, het openbaringsgezag
van de Bijbel aan te tasten.
Zooverre de laatste betreft, weet Winkler letterlijk niets tot staving
van zijn vermoeden bij te brengen; Verwijs' motieven licht hij toe met
een aantal mededelingen over de persoonlijke verhouding tussen de
stedelijke en de provinciale archivaris. Eekhoff schijnt een man
geweest te zijn, die zich in het dagelijks leven door een ietwat
afgemeten deftigheid onderscheidde. We (p. 113) kennen Verwijs, ook
uit Verdam's levensbeschrijving, genoeg, om te weten, dat zoo iets
onfeilbaar zijn spotlust moest opwekken. Eekhoff, zoo herinnert
Winkler, hield hardnekkig vast aan de ouderwetse titulatuur
archivar_ius_, schoon toenmaals reeds al zijn collega's zich
archivar_is_ noemden. Dit moet Verwijs aanleiding gegeven hebben,
Eekhoff bij voorkomende gelegenheid "de laatste der archivariussen" te
noemen. Een ander maal betitelde hij hem als "Wopke de Profeet".
Verwijs' toeleg met het O.L.B. mislukte, zoo zegt Winkler. Eekhoff
liep niet in de val.[4]3 Er werd echter een ander slachtoffer gemaakt.
Dr. J.G. Ottema, conrector van het Leeuwarder Gymnasium, spande zich
uit alle macht voor de zaak, alsof zij de hoogste eer van Friesland
gold en rustte niet, voor hij in 1872 het Oera-Linda-Boek, met de
vertaling in het Nederlands er naast, uitgegeven had. Verwijs, die
jegens Ottema niets kwaads in zijn schild had gevoerd, liet niettemin
de zaak op zijn beloop en hield zich verder op een afstand.
Tot zoover Johan Winkler.

In een in het Fries geschreven, zeer lezenswaard artikel[5]4 heeft de
heer J.J. Hof de opmerking gemaakt, dat degenen, namens wie Mr. Boeles
sprak, vermoedelijk onder de indruk van de teleurstelling, Winkler's
mededelingen toch wel wat al te laag hebben aangeslagen.[6]5 Deze
opmerking is juist, maar ietwat vaag. Ik zou me aldus willen
uitdrukken: Men heeft uitsluitend naar objectieve gegevens uitgezien
en daardoor voor de subjectieve kant van Winkler's verklaringen geen
oog gehad. De objectieve waarde van Winkler's memorie is, zooals ik te
zijner tijd zal aantonen, nog geringer dan Mr. Boeles aannam. En
evenwel had deze gewicht moeten hechten aan het feit, aan het blote
feit, dat een man van eer, als Johan Winkler, die de
lijdensgeschiedenis van het begin af meegemaakt had, in zijn ouderdom
de behoefte gevoeld heeft. een verklaring af te leggen in handen van
hen, die, naar hij veronderstellen mocht, zijn ernst begrepen, en wel
in de plechtigste vormen, _bij wijze van testament_; dat deze man
negen jaar vrede gehad heeft met zijn uiterste wilsbeschikking, en op
hoge leeftijd (p. 114) is overleden zonder een enkel woord herroepen
of enige nadere verklaring gegeven te hebben.
Hof zegt: "Ik heb Johan Winkler gekend, lange jaren. Als een goed
mens, als een goed Fries, als een aristocraat van de geest, _als een
orthodox Christen_.[7]6 En ik weet voor mijzelf één ding: die man
wenste niet de dood in te gaan met een lichtvaardige beschuldiging van
medemensen op de lippen".
Dit getuigenis kan slechts strekken tot versterking van onze
opvatting. Derhalve: De ernst en de integriteit van Johan Winkler
hadden voor Mr. Boeles een argument moeten zijn - onder beneficie van
inventaris natuurlijk - maar tòch een argument. Dat is de subjectieve
waarde van Winkler's openbaarmaking, geheel op zichzelf beschouwd.
Uit de mededelingen van Hof betreffende zijn omgang - te Haarlem - en
zijn latere briefwisseling met Johan Winkler, blijkt voorts, dat de
oude man vele jaren met die Oera-Linda-geschiedenis omgepakt heeft.
Ook dit is reeds op zichzelf een belangrijk subjectief gegeven; het
bewijst, naast Winkler's ernst en integriteit, zijn nood en zorg.
Acuut werd de kwaal, toen in 1903, na een 25-jarige periode van
schijndood, het Oera-Linda-Boek opnieuw in de litteratuur verscheen.
In het opstel van F. Bezemer in het tijdschrift _Noord en Zuid_,
jaargang 1903, dat in 1907 in de bundel _Nieuws uit Oude Boeken_
herdrukt werd, zijn geen nieuwe gezichtspunten geopend. Integendeel!
de schrijver behandelt het geval als een curiosum uit de oude doos en
bepaalt zich tot een referaat van de opvattingen van Beckering
Vinckers.
Winkler voelde zich verontrust. Hij zocht met de heer Bezemer en in
het vervolg met ieder, die zich in krant of tijdschrift over het
O.L.B. had uitgelaten, in verbinding te komen, om invloed uit te
oefenen op de zienswijze der schrijvers.[8]7 Zoo schreef in de
_Oprechte Haarlemsche Courant_ Steven Kleykamp (een schuilnaam), wiens
identiteit Winkler vergeefs heeft trachten vast te stellen; zoo in
_Het Boek_, van tijd tot tijd de stand van zaken opnemende. Dr.
Burger; zoo ten slotte de heer Hof, die in _Hepkema_ de zaak had
aangeroerd.[9]8 Er was iets, (p. 115) dat Winkler dreef, om voor dezen
allen en o.a. ook voor de heer J.T. Eekhoff, die in 't bijzonder werk
maakte van het O.L.B.[10]9, een tip van de sluier op te lichten, door
soms één, maar ook wel eens - zoo aan de heer Eekhoff - beide de
hoofdschuldigen aan het drogwerk met name te noemen. Zoo kwam het dat
Winklers bedoelingen, wat de personen betreft, al lang geen geheim
meer waren, toen het kistje geopend zou worden. Deze zooveel onrust
verradende, onderhandse schrijverij, een vreemd en abnormaal
verschijnsel bij een man, die zooveel gepubliceerd had als Johan
Winkler, leidde niet tot het doel, had veeleer een averechts
resultaat. Daardoor werd hem die Oera-Linda-historie tot een obsessie,
waarvan hij zich tot elken prijs bevrijden wilde. In 1906 schreef hij
aan Hof, dat hij bezig was alles na te snorren, wat met het O.L.B. in
betrekking stond. Dat zijn de voorbereidende maatregelen voor zijn
Oera-Linda-testament.
Zoo hoopte Winkler voor goed de boze geest te bannen, die hem zoo lang
gekweld had en zijn laatste levensjaren te vrijwaren tegen ergernis.
Sterk kwam dit uit in 1912, toen Hof in April en Juni twee artikelen
schreef over het O.L.B. in het _Nieuwsblad van Friesland_. "Daarmee is
die verdrietige zaak, die nu al 45 jaar mij veel verdriet en ergernis
gegeven heeft, opnieuw opgehaald", schrijft Winkler. Het is haast
roerend hoe hij zijn jongere vriend verzoekt, alles te doen, wat hij
als redacteur _kan_ doen, om te verhinderen, dat er nu verder over die
kwestie geschreven wordt. Hij heeft immers te Leeuwarden zijn
testament doen neerleggen. "Zoo graag wilde ik, dat men maar enkele
jaren wilde wachten ...."[11]10
Men mag wel aannemen, dat de heer Hof, wanneer hem toentertijd de
betekenis van Winkler's depositie te Leeuwarden _voor Winkler zelf_
bewust geweest was, bedoelde artikelen voorlopig in de pen gehouden
had. Want dat is het, wat wij hier uitdrukkelijk moeten vaststellen:
bij alles, wat het verder mag zijn of niet mag zijn, is Winkler's
testament in elk geval een hyper-subjectieve en, door de plechtige
inbewaargeving van het kistje, _een symbolise verlossingsdaad_. Dit
verklaart voldoende, hoe Winkler zich tevreden kon stellen met zoo'n
pover "bewijs"- (p. 116) materiaal. Komt enerzijds de objectieve
waarde daarvan nu nog sterker in verdenking, anderzijds wordt de
subjectieve waarde ervan niet weinig versterkt. Wij mogen derhalve
Winkler niet scheiden van die gegevens; hij heeft het zelf ook niet
gedaan. Wij moeten m.a.w. het subject-Winkler mede tot object maken,
d.w.z. de gegevens van het kistje niet anders beschouwen dan in
verband met Winkler zelf. Dit geeft al aanstonds het volgende inzicht:
Er bestond bij de mens Johan Winkler een diepe, een levende, een
heilige, haast relegieuze overtuiging, dat alles, wat Beckering
Vinckers in schijnbaar strenge bewijsvoering met overdaad van
materiaal betoogd had, op drijfzand rustte en dat - om het minste te
noemen en binnen Winkler's ervaringsgebied te blijven - Eelco Verwijs
willens en wetens een onecht stuk, aan welks ontstaan hij mede
schuldig was, de kring van het _Friesch Genootschap_ binnengesmokkeld
had. Deze, op inwendige ervaring berustende overtuiging is, wel te
verstaan, _niet_ te houden voor een _mening_, gegrond op enkele meer
of minder betwistbare gegevens. Zulk een mening over de oorsprong van
het O.L.B. zou voor ons volkomen waardeloos zijn. Neen, het gaat om
een stuk leven, om het pond vlees, dat deze zaak van de oude man
gevergd had.

We zullen nu in de eerste plaats de vraag stellen, die ook Hof zich
gesteld heeft: Waarom heeft die duistere zaak de oude Winkler zoo
gekweld?
Wij zullen niet ontkennen, dat het hem niet onverschillig geweest is,
of hij bij de goedgelovigen, dan wel bij de echtheidontkenners
ingedeeld werd. Zoo zond hij nog in latere jaren aan Dr. Burger een
exemplaar van de Leeuwarder Courant van Sept. 1871. bevattende een
artikel van zijn hand, waaruit overduidelijk bleek, dat hij niet in de
val gelopen was, in _die_ val tenminste niet Maar er is toch geen
redelijke grond, om aan te nemen, dat Winkler's onrustige
bedrijvigheid van 1903 en volgende jaren ten doel had zijn critise
naam te redden. Wie had die aangetast? Niemand. En Bezemer zeker niet.
Trouwens, de kwestie van echtheid of onechtheid was toen voor niemand
een kwestie meer. Verder smeedt men geen _nieuwe_ hypothese, als men
_oud_ inzicht bewijzen wil, en dan vooral geen hypothese, die zijn
eigen critise naam volstrekt niet onaangetast laat. Want dit moeten we
goed in 't oog houden: (p. 117) _De Verwijs-hypothese plaatst Winkler
zelf in de rol van gedupeerde en is bovendien een verloochening van al
wat hij vroeger zelf over de kwestie geschreven had._
Om met het laatste te beginnen: Winkler had indertijd het resultaat
van Beckering Vinckers' onderzoek naar de schrijver volkomen aanvaard,
zooals hij zich ook van ganser harte had aangesloten bij diens kritiek
op de taal van het O.L.B. Dit komt in de eerste plaats tot uiting in
een artikel van zijn hand in _De Nederlandsche Spectator_ van
1877.[12]11 Het was geschreven naar aanleiding van een voorafgaand
anoniem stuk. waarin o.a. de volgende zinsnede voorkwam:
"In die dagen was de familie Over de Linden groot en het boek beroemd.
Van alle kanten kwam men als in pelgrimage naar Den Helder om het
eerbiedwaardig overblijfsel te zien".
"Zelfs in een stad in ons dierbaar vaderland was het gansch niet de
bon ton aan de echtheid te twijfelen". Die stad was Leeuwarden. En nu
"stak" het Winkler _toentertijd_ ongetwijfeld, dat hij bij de
goedgelovige Leeuwarders ingedeeld werd.
Om te laten uitkomen, dat niet alle Leeuwarders zich bij de neus
lieten nemen, gaf hij een geregeld overzicht van wat hij in de
handschrift-affaire gedaan had. Hij had opdracht gekregen van het
_Friesch Genootschap_ om het door Verwijs genomen afschrift van het
O.L.B. op taal en inhoud te onderzoeken. In zijn - zeer sober -
verslag[13]12 had Winkler verklaard, dat het handschrift hem zeer
verdacht voorkwam; dat de inhoud allervreemdst, deels mythologies,
deels histories en de taal ten dele Oud-Fries was, maar dat er ook
uitdrukkingen in voorkwamen, die van jonge dagtekening schenen te
zijn, schoon hij geen antwoord kon geven op de vraag, wanneer, door
wie en met welk doel het handschrift zou zijn vervaardigd. Nu - 1877 -
kon hij er aan herinneren, dat hij en zijn vriend Gerben Colmjon,
Verwijs' opvolger aan het Provinciaal Archief, reeds in 1871 polemiek
gevoerd hadden met de verdediger van de echtheid tot het uiterste, de
latere uitgever Dr. J.G. Ottema. Met zeer doorzichtige bedoeling kon
hij gewag maken van Ottema's toorn over zijn hardnekkige
ongelovigheid. (p. 118)
In een van zijn brochures had Ottema Johan Winkler gesignaleerd als de
man, die in plaats van te zeggen: "Ik weet het niet", er de voorkeur
aan gegeven had, zijn onkunde te bemantelen met een waanwijze
minachting voor het Oera-Linda-Boek. Ottema had Winkler naderhand wel
zijn verontschuldigingen aangeboden[14]13, maar deze had zich de zaak
zoo aangetrokken, dat hij zich genoopt gevoelde, af te treden als
bestuurs-lid-bibliothecaris van het Friesch Genootschap.
Zoodat Winkler zelfs min of meer de houding aannam van een slachtoffer
van zijn ongeloof aan de echtheid van het O.L.B.
Vrees voor zijn critise naam, het motief, dat Hof ten onrechte
aanneemt voor Winkler's bedrijvigheid na 1903, deed dus toentertijd
nog zijn volle werking. En Winkler gebruikte het juiste, het
aangewezen middel, om het postvatten van verkeerde meningen te zijnen
opzichte tegen te gaan: de publicatie.[15]14
In genoemd artikel komt reeds uit, hoe hij zich bij voorbaat aansloot
bij Beckering Vinckers' resultaten in zijn onderzoek naar de
schrijver, wiens aanstaande ontmaskering hij zelfs het begin van her
einde noemt.[16]15
Hoe volkomen Winkler door Beckering Vinckers overtuigd werd, blijkt
echter nergens beter uit dan uit een artikel van Winkler's hand in
"Ostfriesisches Monatsblatt" van Juni 1877.[17]16 Van 't boekje van
B.V. heet het: "Man kaufe sich nur getrost das Büchlein und wird sich
nachher über die 1½ Mark, welche es kostet, gewisz nicht beklagen". En
verder: "Dieser und jener und vorab Dr. J.G. Ottema, der gar zu arg
durch den Betrug mitgenommen und angeführt ist, hat dieses seiner
eigenen schwachen Kritik zu danken. Kein Mann von luchtiger
Wissenschaft doch hat sich, so bald das ganze Oera-Linda-Buch zu lesen
war, anführen und mitnehmen lassen". "Am Ende, wir Friesen können uns
Glück wünschen, dasz endlich durch Dr. J. Beckering Vinckers'
Bemühungen das Rätsel des (p. 119) vielbesprochenen, berüchtigten
Oera-Linda-Buchs für jeden Unbefangenen, für jeden Verständigen
vollstandig gelost worden ist."
Duidelijker kon het niet gezegd worden. Het was in deze tijd, dat
Winkler zelfs met Beckering Vinckers in vertrouwelijke correspondentie
stond, één van zin in de Oera-Linda-zaak, zoo zelfs, dat B.V. Winkler
kon aansporen de zaak eens in Friesland ter hand te nemen.[18]17
Welk een minachting voor kritiekloze mensen als Ottema, die eigenlijk
niet beter verdienen, dan hun geschiedt! Hoe duidelijk klinkt daardoor
heen de toon: Ik dank u, dat ik niet ben gelijk deze. Die toon van
blijde verzekerdheid zou eerst gesmoord moeten worden. voor er plaats
kwam voor de theorie-Verwijs- Haverschmidt.
Verwijs - ach, hoe ver was Winkler er toenmaals van af, in hem de
bedriegelijke vervaardiger van het O.L.B. te zien. zooals hij later
deed. Toevallig had hij zijner in datzelfde Spectator-artikel gedacht.
Na opgemerkt te hebben, dat iedere Fries, in Friese taal en
geschiedenis niet onbedreven, met hem tot dezelfde conclusie van
onechtheid gekomen zou zijn, vervolgt hij: "Ja, dat Dr. Eelco Verwijs
't eerst eenige bladen van 't O.L.B., bij 't Friesch Genootschap van
Geschied- Oudheid- en Taalkunde ter tafel bracht, is waar. Maar Dr.
Verwijs is geen Fries en (ni fallor) met de eigenaardigheden der
Friese taal niet zoo vertroud, om daardoor reeds terstond tot
d'ontdekking van de valschheid van 't O.L.B. te kunnen komen. Voor
zooverre ik weet, heeft-i dan ook nooit d'echtheid van 't O.L.B.
onvoorwaardelijk verkondigd, noch verdedigd. Dat-i in 't begin
twijfelde, 't bewijst eenvoudig, dat-i zelve te eerlijk was, om
terstond zo grote oneerlijkheid bij een ander, bij den
schrijver-eigenaar van 't handschrift, te kunnen vermoeden".
Ziedaar, Verwijs' rechtschapene onkunde onder de welwillende
bescherming van de Friese expert Winkler. Hoe beschamend moet het voor
deze geweest zijn, tot de erkentenis te komen - hoe dan ook - dat die
onbevoegde het ding, dat hij niet beoordelen kon !.... zelf tot
aanzijn geroepen had. Hoe meedogenloos hard en snijdend moet hem
Verwijs' spotlach in de oren geklonken hebben. Daarbij voegde zich het
besef, dat die Verwijs hem, juist hém had uitgekozen voor het
onderzoek (p. 120) van het manuscript. Want dat het Friesch
Genootschap Winkler met het uitbrengen van rapport belast had, _was
geschied op voorstel van Verwijs_.[19]18 In welk licht moest hem nu
zijn correspondentie met Verwijs verschijnen, diens vertrouwelijke
brieven, diens pogingen om hem te overreden, het O.L.B. te vertalen!
Kunnen we er nog wel één ogenblik aan denken, dat Winkler zijn
Verwijs-Haverschmidt-hypothese geopperd zou hebben, omdat het hem
hinderde, dat zijn krities vermogen in twijfel getrokken was? Neen,
die hypothese, geworteld in diepe, zeer diepe ervaring, is _voor hem_
geweest een smartelijke erkenning van de waarheid.
De man, die voor "zijn naam" niet beter had kunnen doen dan te
zwijgen, heeft zonder enige andere dan inwendige noodzaak, maar uit
een noodzaak, een tafereel van de Oera-Linda-historie gegeven, dat hem
zelf deed zien in de rol van dubbel gedupeerde, van de onkritise, de
goedgelovige naprater van Beckering Vinckers, en in de rol van
slachtoffer van Eelco Verwijs. Wel mocht hij zich nu herinneren, wat
hij eens van Ottema geschreven had, die "gar zu arg durch den Betrug
mitgenommen und angeführt" was, maar dit "seiner eigenen schwachen
Kritik" te wijten had.
Wat Winkler uitsprak, waren derhalve geen losse beweringen, was geen
ijdel, op sensatie belust gepraat van loslippige ouderdom, tevens
dienende om hemzelf in een schoner licht te plaatsen; neen ! _ondanks
zich zelf_ is Winkler gekomen tot het uitspreken van datgene, wat zich
als onafwijsbare waarheid aan hem had opgedrongen.
De kategorise imperatief!
Daarin nu ligt de betekenis van zijn verklaringen, _echter alleen voor
zooverre wij mogen aannemen, dat zij op die inwendige ervaring
berusten._
Welk een tegenstelling tussen Verwijs' rechtschapene onkunde in de
Spectator en zijn duivelskunsten van later. Welk een afstand tussen
die hovaardige, lichtelijk waanwijze uitspraak, waarin, met voor
Friezen van vroeger en later tijd eigenaardige mentaliteit,
onbevoegdheid van niet-Friezen verkondigd wordt, om in zaken,
Friesland betreffende, mee te spreken - en deze (p. 121) openbaring,
die in haar diepste wezen niet anders was dan de schaamtevolle
erkentenis van _eigen_ jeugdige onkunde, dwaling en misvatting!
Hoe diep een val van de rustige hoogte eener zelfbehaaglijke
zekerheid, niet als Ottema en zooveel anderen, het slachtoffer te zijn
van een domslimme falsaris tot in de diepten van de twijfel en het
knagend besef, door deze zelfgenoegzaamheid de dupe geworden te zijn
van een falsificator, met wie hij a.h.w. onder één dak gewoond had!
Een lange tijd van worsteling, van tegenspartelen moet daar tussen
liggen, een tijd van uitvluchten en zelfbedrog Het woelde en gistte in
Winkler, maar hij hield zich gesloten. Hof, met wie hij op
vertrouwelijke voet stond, heeft meer dan eens gepoogd, hem over 't
Oera-Linda-Boek aan het spreken te krijgen. Vergeefs. Over "dat sleaue
boek" liet hij zich toen nog niet uit. Nadat echter sinds 1903 het
O.L.B. een wederopstanding beleefd had en er beschouwingen in het oude
genre verschenen; toen men Beckering Vinckers - nu histories geworden
- voor feuilletonnistise en antiquarise doeleinden begon uit te buiten
toen werd het voor Winkler een gewetenszaak, of hij dat kwaad mocht
laten voortwoekeren.
Er zijn tekenen, die er op wijzen, dat Winkler - ondanks ommeslag van
waanwijsheid tot contritie - nimmer tot de rechte zelfkennis in dezen
gekomen is. Ware dat wel het geval geweest, hij had de ganse
Oera-Linda-historie weten te objectiveren en daardoor zich zelf de
rust verschaft, waarnaar hij zoozeer, maar vergeefs verlangde.
Hoogstwaarschijnlijk zou hij dan ook wel eenige positieve aanwijzingen
hebben kunnen geven, die aanvaard zouden zijn. Winkler is echter
nimmer boven het Oera-Linda-Boek uit kunnen komen. Vandaar dat hij
getracht heeft, zich zelf te sparen, zooveel mogelijk. In zijn memorie
stelt Winkler het voor, alsof Verwijs - toen deze hem brief op brief
schreef, om hem aan het vertalen te krijgen - hem eigenlijk in
vertrouwen had willen nemen, hetgeen echter op zijn oprechte eenvoud
afgestuit zou zijn. Zoo iets is volstrekt uitgesloten; men leze
aandachtig Verwijs' brieven en herinnere zich Winkler's pedante
grootspraak van 1877. Winkler verweert zich door de gedachte van
_medeplichtigheid_ slechts tegen de voor hem zooveel hinderlijker, van
onbewust werktuig geweest of als zoodanig bedoeld te zijn De gedachte,
door Verwijs gebruikt (p. 122) te zijn, heeft hij zoo ver mogelijk van
zich gehouden. Opmerkelijk zijn zijn zeer sympathieke woorden aan het
adres van den heer Eekhoff, volgens Winkler het eigenlijk bedoelde
slachtoffer. Winkler kòn meegevoelen met Eekhoff, achter wiens rug hij
zich schuilhoudt. Want hij mocht het nu boven allen twijfel achten,
dat Verwijs hem, als rapporteur en vertaler, _een hoofdrol had
toebedeeld_ in de tragi-comedie.[20]19 Verwijs moet gedacht hebben,
dat de jonge, onervaren, wellicht wat pedante amateur-filoloog, zich
door die onderscheiding vereerd zou gevoelen, een handig werktuig voor
zijn doeleinden.
Zulke gedachten mogen het geweest zijn, die om toegang aangeklopt
hebben bij de oude, verontruste Winkler. Hij heeft het echter niet
over zich kunnen verkrijgen, de waarheid in deze gedaante te zien,
hard en ongesluierd.
Toch is het merkwaardig, dat de stukken, die ons in staat stellen tot
een oordeel over Winkler's vroegere denkbeelden, zooals Spectator-1877
en Ostfriesisches Monatsblatt, met vele andere door Winkler in het
kistje gedeponeerd zijn, bij zijne, hem zelf verschonende memorie,
evenals de belangrijke brieven van Verwijs. Winkler verschaft dus wel
de middelen tot interpretatie van zijn memorie en dient weer, ondanks
zich zelf, de waarheid.[21]20

Wij hebben in het bovenstaande alleen met Verwijs rekening gehouden,
alsof de theorie niet Haverschmidt naast Verwijs gesteld had. We
zullen daar rekenschap van moeten geven. Vooreerst geeft Winkler niet
de minste positieve aanwijzing op Haverschmidts medeplichtigheid. Ten
tweede heeft hij in de waardering van Haverschmidt's motieven sterk
geweifeld, zooals ook uit de mededelingen van de heer Hof blijkt. Pas
in het laatste halfjaar, voorafgaande aan het Oera-Linda-testament, is
hij tot de overtuiging gekomen, dat het Haverschmidt er om te doen
geweest is, het gezag van de Bijbel aan te tasten.[22]21 Ten derde
weten wij van geen enkel persoonlijk (p. 123) contact van Winkler met
Haverschmidt, dat de mogelijkheid van inwendige ervaring, van
intuïtief weten open laat, hetgeen in zijn verhouding tot Verwijs
juist een moment van betekenis moet geweest zijn. Wat Winkler over
Haverschmidt - en Over de Linden - gezegd heeft, is hoogst
waarschijnlijk niet meer dan een verstandelijke hypothese geweest
voortkomende uit deze overleggingen, die iedereen maken kan:
Haverschmidt was een academievriend van Verwijs. Hij is predikant aan
Den Helder geweest. Daar kwam hij in aanraking met Over de Linden. -
Met zulke overleggingen geraakte Winkler echter buiten zijn eigenlijk
ervaringsgebied. In hoeverre deze waard zijn een punt van onderzoek
uit te maken, onafhankelijk van de persoon Winkler, zij daargelaten.
Binnen Winkler's ervaringsgebied was echter slechts plaats voor een
Verwijs-theorie. Het komt mij voor, dat we in Winkler's streven, om
ook anderen dan Verwijs in de ontstaansgeschiedenis van het O.L.B. te
betrekken, weer een onbewuste poging moeten zien om zichzelf te
neutraliseren.

Hoe is de grote ommeslag in Winkler's denkwijze ten aanzien van het
O.L.B. en zijn ontstaan te verklaren? Het is moeilijk daarop een
bepaald antwoord te geven, want Winkler heeft alles achterwege
gelaten, wat ons in staat had kunnen stellen, ons daarover een oordeel
te vormen. Deze omstandigheid wettigt het vermoeden, dat we hier staan
voor een _in hoofdzaak_ intern psychies proces, d.w.z. dat naar alle
waarschijnlijkheid slechts weinige en geringe feiten invloed op
Winkler's denkwijze gehad hebben; dat andere combinatie van reeds
aanwezige elementen, onder invloed van studie, levenservaring en
veranderde omgeving, bovenal onder invloed van een veranderde
opvatting van het _karakter_ van het O.L.B. een _vermoeden_, ten
slotte een _overtuiging_ gevormd hebben, waarvoor hij a posteriori de
nodige bewijsstukken heeft trachten bijeen te brengen. (Winkler
spreekt van "stille nasporingen"), wat hem zelfs niet in de verte
gelukt is.
Als ik wel zie, dan moet een heel vaag gevoel van beetgenomen te zijn,
reeds uit de eerste dagen van het O.L.B. dagtekenen. Dit is dan mede
oorzaak geweest van Winkler's dralen (het duurde een jaar voor hij met
zijn onnozel verslagje gereed was). Men weet, dat er reeds destijds te
Leeuwarden (p. 124) waren, die zeiden: "Het zal een grap van Verwijs
zijn".[23]22 Dit primaire gevoel is dan onder een zware
voorstellingenlast bedolven geraakt. Vermoedelijk is Ottema's gezag en
ernst en macht van feitenmateriaal daar niet vreemd aan, al was die
dan ook _pro_. Ottema's hardnekkige verdediging moest bij zijn
tegenstanders, vooral bij Friezen, die zijn ernst kenden en
waardeerden, toch ongetwijfeld de indruk achterlaten, dat in het
O.L.B. een man met bijzondere kwaliteiten aan het werk geweest was,
degelijk en ernstig, zoodat de gedachte aan platte beetnemerij
verworpen moest worden. Eindelijk ontsloeg het geharnast betoog van
Beckering Vinckers hem van alle overgebleven scrupules. Winkler's
Spectator-artikel bevat daarom waarschijnlijk ook een element
afrekening van de schrijver met zich zelf, met zijn twijfelingen, zijn
geheime vrees. Inderdaad, hij heeft zich _gaarne_ door Beckering
Vinckers laten overtuigen.
In hetzelfde jaar 1877 plaatste Winkler in _De Navorscher_[24]23 een
stukje, dat als een aanvulling van B.V.'s bewijzenmateriaal bedoeld
was. _Een Voorlooper van het O.L.B._ heet het. Daarin wees hij als
hoofdbron aan een werk van de Vlaamse raadsheer Charles Joseph de
Grave, getiteld: _République des Champs Elysées ou Monde ancien_,
Gent, 1806, welk werk volgens Winkler zoozeer met het O.L.B.
overeenstemde, dat hij het ene niet anders kon beschouwen dan als een
navolging van het andere. Elders kom ik op dit werk terug. Hier willen
wij alleen maar vaststellen, dat Winkler - hij had het wel even mogen
vermelden - deze suggestie niet aan zich zelf verschuldigd was. Zij
was afkomstig van Jules Andrieu, die in _The Academy_, van 17 Juni
1876, het O.L.B. en genoemd boek van De Grave, meende te kunnen
afleiden uit een gemeenschappelijke bron: een Zweeds werk van Olof
Rudbeck, Upsala, 1679, getiteld: _Atland eller Mannheim_. Deze theorie
(Beckering Vinckers' onthullingsbrochure was nog niet verschenen),
werd door Taco H. de Beer in het weekblad _Euphonia_ van 24 Juni
d.a.v. (no. 13) aan het Nederlandse publiek medegedeeld. Beckering
Vinckers had schijnbaar deze suggestie versmaad of (p. 125) genegeerd.
Uit een brief van hem aan Winkler[25]24 blijkt, dat hij er wel
rekening mee gehouden had, doch dat het desbetreffende gedeelte ten
offer gevallen is aan de bekrompenheid van de drukker. Winkler in elk
geval acht Andrieu's aanwijzing een andere bejegening waard. Hij meent
die met B.V.'s resultaten in overeenstemming te brengen door De Grave
niet naast, maar boven het O.L.B. te plaatsen.[26]25 Dat Ottema in het
bezit was van een De Grave, vindt Beckering Vinckers hoogst
belangrijk, evenals blijkbaar Winkler. Er is niet veel aandacht aan
Winkler's stukje in _De Navorscher_ geschonken. De schrijver is
trouwens in gebreke gebleven, zijn opvatting nader te demonstreren. De
onmogelijkheid, om zijn stelling waar te maken, moet hem, ondanks
enige overeenkomst in algemene trekken, toen het er op aan kwam,
spoedig gebleken zijn. Toch geloof ik, dat het nadenken over dit
zonderlinge boek van De Grave, dat een fantastise ideaal-republiek
plaatste aan de monden van de Rijn; dat alle beschaving van daar deed
uitgaan; dat 't eiland Schouwen maakte tot het eiland van Circe,
verblijfplaats van Ulysses, die respectievelijk hun namen zouden
geleend hebben aan Zierikzee en Vlissingen[27]26 - zeer veel heeft
bijgedragen om Winkler het ware karakter van het Oera-Linda-Boek te
openbaren.
"Een sleau boek" noemde hij het later, d.w.z. een mal, dwaas, vreemd
boek vol flauwe ... gekheid. Dat was al veel gewonnen, want schoon
eenzijdig, deze opvatting ging boven Beckering Vinckers' resultaten
uit en wees de weg naar de oplossing. Zoo heeft De Grave ongetwijfeld
de smorende invloed van Beckering Vinckers bij Winkler helpen te niet
doen.
Heeft Winkler Verwijs nog een keer ontmoet in de drie levensjaren, die
de laatste nog restten, B.V. op de vergaderingen van de Maatschappij
der Nederl. Letterkunde, waarvan ook Winkler sedert 1875 lid was? En
heeft hij daar nadere suggesties ontvangen? Het is mogelijk, maar
onbewijsbaar.
Eén belangrijke factor moeten wij nog in rekening brengen. (p. 126) In
hetzelfde jaar 1877 had Winkler Friesland metterwoon verlaten en zich
te Haarlem gevestigd. Zijn veeljarig verblijf in Holland, waar hij
niet onder de onmiddellijke invloed van een Friesland en elkander
verheerlijkende geleerdenkring stond; waar hij met Nederlandse
geleerden en Nederlandse wetenschap in aanraking kwam en zijn Friese
aspiratiën tot Groot-Nederlandse wist om te vormen, moet op de
algemene kleur van zijn denken van groten invloed geweest zijn. Daar
begon het duister voor hem op te doemen, wat hem wel nimmer als klare,
objectieve waarheid voor ogen gestaan heeft: dat de Friese wetenschap
een halve eeuw bij de Hollandse ten achter was; dat de
wetenschappelijke kritiek daar geen reiniging gebracht had; dat
nieuwere inzichten op het gebied van taal en historie aan Friesland
voorbijgegaan waren en nieuwe methodes van onderzoek daar geen ingang
hadden gevonden. Friesland met zijn in vele opzichten eigene cultuur
miste nu zijn Athenaeum, dat een schakel had kunnen vormen met de
Hollands-Nederlandse wetenschap. De Bibliotheek was naar Leeuwarden
gegaan, en een Buma, die de Buma-bibliotheek en de Buma-lenen gesticht
had, mocht er van gedroomd hebben, Leeuwarden tot het brandpunt van
een hoge Friese cultuur te maken; het _Friesch Genootschap_ mocht zich
met ijver wijden aan zijn taak van voornaamste drager dier cultuur,
Leeuwarden was geen toonaangevend centrum geworden, dat op een lijn te
stellen ware met de grote Nederlandse centra van wetenschap en kunst,
- en de prestaties van het _Friesch Genootschap_ waren niet in
overeenstemming met de aanspraken, die men stilzwijgend of luide
genoeg deed gelden.
Dit moet Winkler langzamerhand tot half-bewustheid gekomen zijn door
zijn langdurig verblijf in Holland. Vreemde schamplichten zag hij
spelen over het Oera-Linda-Boek, dat de hoogheid en de oudheid van de
Friese stamcultuur zoo buitensporig verhief, met schijn van ernst, ja,
met niet meer dan een schijn, want de frivole toon van het "sleaue
boek" klonk steeds scheller en hatelijker voor hem op.
Naarmate voor Winkler's besef de klove tussen Friese werkelijkheid en
het Friese ideaal dieper werd, onthulde zich voor hem het ware
karakter van het Oera-Linda-Boek. Steeds duidelijker hoorde hij daarin
de lach schateren van Mephisto, die de Friezen deze drogbeelden voor
ogen getoverd had, zooals hij weleer de (p. 127) verblufte stamgasten
im Bremer Ratskeller deed, toen zij elkaars neuzen voor kersen hielden
en begonnen te "raufen"[28]27 , zooals hij nu de Friezen met satanies
genoegen had zien plukharen.
Wie was de spotgeest, "naneef van den vader der logenen", gelijk
Verwijs eenmaal Cornelis over de Linden betiteld had? Wie was de
vreemde geest, die buiten en boven die relatief ietwat achterlijke
cultuur stond; die haar in haar kracht en zwakheid, haar tendenzen en
idealen, haar middelen en doeleinden zoo volkomen doorgrond had?
Het was dezelfde Eelco Verwijs, die schoon in aanzienlijke betrekking
de Genootschapskring binnengetreden, als geen Fries zijnde, in zaken,
Friesland betreffende, _niet voor vol_ werd aangezien; de
aartsspotter, die deze behandeling uit de hoogte - niet alleen het
jonge amateurtje Johan Winkler veroorloofde zich die houding - met de
pijlen van zijn vernuft betaald zette.
Het gevoel voor deze situatie is Winkler langzamerhand gekomen. Hij,
Verwijs, moest de man geweest zijn, die hen allen doorzien en hen
allen om de tuin geleid had.
Tal van kleine feitjes uit de voorgeschiedenis van het O.L.B. lieten
tot schrik van Winkler een nieuwe duiding toe ...
Dat Winkler niet alles scherpomlijnd voor zich gezien heeft, is ten
dele het gevolg van zijn tegenspartelen, van zijn persoonlijk verweer
tegen de rol van dupe. Maar toch ook hiervan, dat hij, de
arts-dilettant-taal- en geschiedkundige, zelfs later, niet ver genoeg
boven en buiten die kringen stond, en hun tendenzen en idealen niet
voldoende wist te verloochenen. Zoo bleef hij bij zijn beoordeling van
de situatie aan de _personen_ hangen. Zijn ganse visie was ingesteld
op de tegenstelling tussen Eekhoff en Verwijs.
Hij zag niet, wilde niet, en kon ten dele ook niet zien, dat het
antagonisme tusschen de archivaris en de archivarius _symptomaties_
was. En zijn haat concentreerde zich op het "sleaue boek", dat hij met
zijn voelen gepeild had ... tenslotte, - maar niet met zijn denken
omvat.

Noten

In druk verschenen als voetnoten, hier omgenummerd naar eindnoten.

[29]1) Dit werd vrij algemeen aangenomen op gezag van de Kamper
taalgeleerde J. Beckering Vinckers.
[30]2) De Vrije Fries, XXV, bl. 32, vv.
[31]3) Zoo meende Winkler. Wij weten echter beter.
[32]4) It Heitelân, jg. 1923, nrs. 19-23.
[33]5) Aldaar, bl. 242.
[34]6) It Heitelân, bl. 257. Cursivering van Hof.
[35]7) Aldaar, bl. 244.
[36]8) Aldaar, bl. 243.
[37]9) Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen. VI. 1908, bl. 237,
vv.
[38]10) It Heitelân, bl. 255.
[39]11) Het artikel is gedagtekend 14 Maart. Ook in het kistje
gedeponeerd.
[40]12) Verslagen van het Friesch Genootschap, bl. 202.
[41]13) Deze verontschuldigingsbrief behoorde tot de inhoud van het
kistje.
[42]14) Vergelijk hiermee zijn handelwijze na 1903.
[43]15) Beckering Vinckers' brochure Wie heeft het Oera-Linda-Boek ge-
schreven? was toen nog niet van de pers. Zij verscheen nog hetzelfde
jaar (1877). Winkler was van de komst der brochure op de hoogte.
[44]16) Ook in het kistje gedeponeerd.
[45]17) Blijkens brieven, in het kistje gedeponeerd, doch niet
gepubliceerd.
[46]18) Verslagen van het Friesch Genootschap, 1869-70, bl. 190 en
195.
[47]19) Zie Verslagen van het Friesch Genootschap 1869-70 bl. 190 en
195 en in De Vrije Fries, XXV, bl. 50.
[48]20) Daarom is het te betreuren, dat in de De Vrije Fries XXV met
de andere stukken niet een volledige inventaris van Winkler's kistje
gepubliceerd is.
[49]21) It Heitelân, bl. 244.
[50]22) Dr. C.P. Burger in Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen,
jg. 1907.
[51]23) De Navorscher, 1877, bl. 115.
[52]24) In het kistje.
[53]25) Andrieu nam aan, dat het O.L.B., in 't laatst van de 17de eeuw
uit Rudbeck's werk afgeleid was. Dit is met B.V.'s opvatting niet te
rijmen.
[54]26) Vgl. de zotte plaatsnamen-afleidingen in het O.L.B.: _Leiden_
uit _Lydasburcht_ (van de half-godin Lyda), enz.
[55]27) Goethe, Faust.

© Fries Genootschap / de auteur
Dit artikel hoort thuis op de website van het [56]Fries Genootschap.
Verdere verspreiding van dit artikel is niet toegestaan zonder
uitdrukkelijke toestemming van de auteur en / of het Fries
Genootschap.
Ontwerp & technische realisatie: [57]Garlic Media en [58]Harm Nijboer.

References

1. http://www.friesgenootschap.nl/
2. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n1
3. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n2
4. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n3
5. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n4
6. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n5
7. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n6
8. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n7
9. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n8
10. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n9
11. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n10
12. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n11
13. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n12
14. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n13
15. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n14
16. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n15
17. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n16
18. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n17
19. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n18
20. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n19
21. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n20
22. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n21
23. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n22
24. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n23
25. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n24
26. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n25
27. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n26
28. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#n27
29. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t1
30. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t2
31. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t3
32. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t4
33. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t5
34. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t6
35. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t7
36. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t8
37. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t9
38. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t10
39. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t11
40. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t12
41. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t13
42. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t14
43. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t15
44. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t16
45. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t17
46. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t18
47. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t19
48. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t20
49. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t21
50. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t22
51. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t23
52. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t24
53. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t25
54. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t26
55. file://localhost/www/sat/files/oera_linda/winkler.htm#t27
56. http://www.friesgenootschap.nl/
57. http://www.garlic-media.net/
58. http://home.planet.nl/~nijbo143/